Ὁ Χριστιανισμός στόν Πόντο.

     Ὁμιλία σέ ἐκδήλωση Ποντίων 7-10-2007)

κ. Νομάρχα, κ. Δήμαρχε, κ. Διευθυντά τῆς Ἀστυνομίας,

κ. Συνταγματάρχα, ἐκπρόσωπε  τοῦ Στρατηγοῦ-Διοικητοῦ τῆς ΙΙ Μεραρχίας, 

 κ. πρόεδρε τοῦ Συλλόγου Ποντίων Ἐδέσσης,

ἀγαπητή καί ἐκλεκτή ὁμήγυρις τῶν παρευρισκομένων,

Τό θέμα  τό ὁποῖον μοῦ ἀνετέθη νά σᾶς παρουσιάσω, εἶναι ὁ Χριστιανισμός στόν Πόντο. Εἶναι ἕνα μεγάλο θέμα καί πολλά θά μπορούσαμε νά ποῦμε πάνω σ᾿ αὐτό. Ὅμως θά ἀναγκασθῶ νά συντομεύσω καί νά παρουσίασω λίγα μόνο στοιχεῖα, γιά νά μή σᾶς κουράσω πολύ.

Ὅταν λέμε Πόντο ἐννοοῦμε τά βόρεια παράλια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τά νότια τῆς Μαύρης Θάλασσας, πού ἐκτείνονται σέ βάθος 200-300 χιλιομέτρων στήν ἐνδοχώρα. Βέβαια ἔχουμε τό μικρό κράτος τοῦ Πόντου καί τό μεγαλύτερο κράτος. Εἶναι ἀπό τά μέρη ἐκεῖνα, πού πρῶτα ἀσπάσθηκαν τόν χριστιανισμό καί ἔδωσαν τούς περισσότερους Ἁγίους καί Μάρτυρες στήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ.

Πρώτη ἀναφορά γιά τήν διάδοση τοῦ χριστιανισμοῦ στόν Πόντο κάνει ὁ Εὐαγγελιστής Λουκᾶς στίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων. Ἀπό τό βιβλίο αὐτό πληροφορούμεθα, ὅτι Ἑβραῖοι ἀπό τόν Πόντο βρίσκονταν ἀνάμεσα στό ἀκροατήριο,  ὅταν τήν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς ὁ ἀπόστολος Πέτρος μίλησε στά συγκεντρωμένα πλήθη καί μετεστράφησαν στήν πίστη τοῦ Χριστοῦ 3.000 ψυχές. Πάρθοι καί Μῆδοι καί Ἑλαμῖται, καί οἱ κατοικοῦντες τήν Μεσοποταμίαν, Ἰουδαίαν τε καί Καππαδοκίαν, Πόντον καί τήν Ἀσίαν...ἀκούομεν λαλούντων αὐτῶν ταῖς ἡμετέραις γλώσσαις τά μεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ. Πράξ. Β,9). Ἐδῶ ὑπονοεῖται ὅτι αὐτήν τήν σπουδαία ἡμέρα οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι μίλησαν καί στήν ποντιακή διάλεκτο, ἀφοῦ ὅλοι οἱ παρευρισκόμενοι ἄκουγαν τό κήρυγμα τῶν Ἀποστόλων στήν δική τους διάλεκτο. Ἀκούομεν αὐτῶν λαλούντων τῇ ἰδίᾳ ἡμῶν διαλέκτῳ, ἔλεγαν οἱ ἀκροαταί.

Ἀπό τό ἴδιο βιβλίο τῶν Πράξεων καί τίς ἐπιστολές τοῦ ἀποστόλου Παύλου γνωρίζουμε τόν Ἀκύλα, ποντικόν τῷ γένει, (Πράξ. ΙΗ΄,2) καθώς καί τήν σύζυγό του Πρίσκιλλα. Ἄλλος ἀποστολικός ἄνδρας καί συνεργάτης τοῦ ἀποστόλου τῶν ἐθνῶν ἦταν ὁ Φιλόλογος, ἐπίσκοπος Σινώπης, χειροτονημένος ἀπό τόν ἀπόστολο Ἀνδρέα. Στήν πρός Ρωμαίους ἐπιστολή γράφει ὁ Παῦλος, ἀσπάσασθε Φιλόλογον καί Ἰουλίαν...( Ρωμ.ΙΣΤ,15).

Ὁ ἀπόστολος Πέτρος πάλι γράφει τήν πρώτη του καθολική ἐπιστολή καί τήν ἀπευθύνει ἐκλεκτοῖς παρεπιδήμοις διασπορᾶς Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοκίας, Ἀσίας καί Βιθυνίας. (Α΄Πέτρ.Α΄,1). Ἀπό τά προηγούμενα φαίνεται πώς ἡ διασπορά αὐτή ἦταν ἀρκετά μεγάλη, γιά νά ἀσχοληθεῖ μέ αὐτήν ὁ ἀπόστολος Πέτρος.

Σύμφωνα μέ ἱστορικά στοιχεῖα καί τό Συναξάρι τῆς Ἐκκλησίας ἐκήρυξαν τόν λόγο τοῦ Θεοῦ στόν Πόντο οἱ Ἀπόστολοι Πέτρος καί Ἀνδρέας. Ὁ μέν Πέτρος στό ἐσωτερικό τοῦ Πόντου, ὁ δέ Ἀνδρέας στά παράλια. Ἠ Ἐκκλησία τῆς Ἀμάσειας ἱδρύθηκε ἀπό τόν Πέτρο, ὅπου χειροτόνησε καί ἐγκατέστησε ἐπίσκοπο τόν Νικήτα. Ὁ Ἀνδρέας ἐκήρυξε στήν Σινώπη, Τραπεζούντα καί Ἀμισό.

Ἐκτός ἀπό τίς χριστιανικές πηγές ἔχουμε καί ἐξωχριστιανικές. Ὁ διοικητής τῆς Βιθυνίας καί τοῦ Πόντου Πλίνιος ὁ νεώτερος ἔγραφε τό 113 στόν αὐτοκράτορα Τραϊανό, ὅτι ὁ χριστιανισμός ἦταν εὑρύτατα διαδεδομένος, τόσο στήν ὕπαιθρο, ὅσο καί στά χωριά καί ὅτι οἱ χριστιανοί ἀνήκουν σέ κάθε κοινωνικό στρῶμα καί ὅτι οἱ διωγμοί δέν θά ἀποδώσουν ὡς κατασταλτικά μέτρα ἐναντίον τῶν χριστιανῶν. Τότε ἐπί Τραϊανοῦ ἐμαρτύρησε ὁ ἐπίσκοπος Σινώπης Φωκᾶς, ὁ θαυματουργός.

Ἀναφέρεται τό ὄνομα τοῦ ἐπισκόπου Ἀμάστριδος Πάλμα γύρω στό 170. Ὁ ἴδιος προεδρεύει σέ Σύνοδο ἐπισκόπων τοῦ Πόντου τό 190, πού εἶχε σάν ἀποτέλεσμα τήν καταδίκη τῶν αἱρέσεων καί τήν εὐθυγράμμιση τῶν Ἐκκλησιῶν μέ τήν Ρωμαϊκή Ὀρθοδοξία.

Λίγο ἀργότερα ἕνας ἄλλος σπουδαιότατος καί ἀξιολογώτατος ἐπίσκοπος εἶναι ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Νεοκαισαρείας, ὁ ὁποῖος συνεχίζει τό ἔργο τοῦ ἀποστόλου Ἀνδρέα. Ὁ ἱεραποστολικός του ζῆλος φαίνεται ἀπό τά ἐγκώμια τοῦ βιογράφου του Ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, ἀδελφοῦ τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Κατ᾿ αὐτόν, ὅταν ὁ Ἅγιος Γρηγόριος πῆγε στήν Νεοκαισάρεια βρῆκε 17 χριστιανούς. Ὅταν πέθανε, στήν γενική περιφέρεια τῆς Νεοκαισαρείας εἶχαν ἀπομείνει μόνο 17 εἰδωλολάτραι. Ἡ φυσιογνωμία αὐτοῦ τοῦ Ἁγίου εἶναι πάρα πολύ μεγάλη καί δέν τήν ἀνεγνώσισαν οὔτε αὐτοί οἱ ἐκκλησιαστικοί κύκλοι, οὔτε ἀκόμη οἱ  Ἱερεῖς καί οἱ Ἐπίσκοποι. Ὑπῆρξε ὁ Ἅγιος αὐτός

πνευματικός τῆς Ἁγίας Μακρίνας, γιαγιᾶς τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ἄν ἔχουμε τήν Ἁγία Μακρίνα, ὀφείλεται στόν Ἅγιο Γρηγόριο. Ἄν ἔχουμε ἀπό τήν οἰκογένεια τοῦ Μ. Βασιλείου ἕντεκα Ἁγίους, αὐτό ὀφείλεται στήν γιαγιά Ἁγία Μακρίνα.

Ὅσο ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ ἑδραιωνόταν καί στά πλέον δυσπρόσιτα μέρη τοῦ Πόντου, τόσο αὐξανόταν οἱ καταπιέσεις καί οἱ διωγμοί ἐναντίον τῶν χριστιανῶν καί μάλιστα ἰδιαίτερα ἐντάθηκαν στά χρόνια τοῦ Διοκλητιανοῦ, Γαλερίου καί Μαξιμίνου. Ὅμως οἱ συστηματικοί διωγμοί, ἀντί νά φοβήσουν τούς χριστιανούς, ἀντί νά κλονίσουν τό φρόνημά τους, τούς ἔκαναν πιό ἐπιθετικούς. Τούς δυνάμωναν στόν ἀγώνα τους γιά τήν διάδοση τοῦ χριστιανισμοῦ καί τήν συντριβή τῶν εἰδώλων.

Στά μέρη τοῦ Πόντου ἐξακολουθοῦσε νά λατρεύεται ὁ Μίθρας. (Εἶναι ὁ Ἥλιος καί ὁ Ἀπόλλων τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων). Τέσσερις νεαροί ἀπό τήν Τραπεζούντα, ὁ Εὐγένιος, Οὐαλεριανός, Κανίδιος καί Ἀκύλας κατέστρεψαν τό ἄγαλμα καί τόν βωμό τοῦ Μίθρα, μέ ἀποτέλεσμα νά συλληφθοῦν καί νά ὑποστοῦν μαρτυρικό θάνατο. Γιά πολλά χρόνια ὁ Ναός τοῦ Ἁγίου Εὐγενίου ἦταν ὁ Μητροπολιτικός Ναός τῆς Τραπεζούντας. Ὁ ἴδιος ἐτιμᾶτο ὡς διδάσκαλος, φωτιστής καί πολιοῦχος τῆς μεγάλης καί σπουδαίας αὐτῆς πόλεως.

Τό παράδειγμα τοῦ ἁγίου Εὐγενίου ἀκολούθησαν πολλοί ἄλλοι ἀγωνιστές τῆς πίστεως. Π.χ. οἱ Ριζούντιοι Μάρτυρες Εὐστράτιος, Αὐξέντιος καί Εὐγένιος, πού γιορτάζουν στίς 13 Δεκεμβρίου. Στή Ζύγανα οἱ ἑπτά ἀδελφοί, στήν Νικόπολη οἱ 45 Μάρτυρες, στή λίμνη τῆς Σεβαστείας οἱ 40 Μάρτυρες. Στά Κόμανα ὁ ἐπίσκοπος Βασιλίσκος, στόν Ναοῦ τοῦ ὁποίου ἔκλεισε τά μάτια του, ἀπέθανε ὁ ἱερός Χρυσόστομος, εὑρισκόμενος στήν ἐξορία. Ὁ Βασίλειος Ἀμασείας, ὁ Ζήλων Ἀθηνογένης, στά Τρόχαλα ἡ Ἁγία Μεγαλομάρτυς Βαρβάρα, Ἁγία Κυριακή, Ἅγιοι Ἀνάργυροι, οἱ ἐκ Μικρᾶς Ἀσία, γιατί ὑπάρχει καί ἄλλη δυάς Ἁγίων Ἀναργύρων ἀπό τήν Ρώμη. Ὁ Μεγαλομάρτυς Γεώργιος ὁ Τροπαιοφόρος, Θεόδωρος ὁ Στρατηλάτης  καί ἄλλοι πολλοί Ἱεράρχες, Μάρτυρες καί Ὅσιοι. Ὁ Πόντος καί ἡ Μικρά Ἀσία ὑπῆρξαν τό κέντρο τοῦ Χριστιανισμοῦ. Τά 2\3 τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας κατάγονται ἀπό αὐτές τίς περιοχές.

Ὁ Πόντος εὐτύχησε νά φιλοξενήσει στά μέρη του τόν Μέγα Βασίλειο καί Γρηγόριο τόν Θεολόγο. Οἱ δύο αὐτοί Μεγάλοι
Ἱεράρχες ἔζησαν καί μόνασαν στόν Πόντο. Συνέταξαν κανόνες τοῦ Μοναχικοῦ βίου μέ βάση τό ἑλληνικό μέτρο ἀποβάλλοντες τίς ἀσιατικές ὑπερβολές. Οἱ κανόνες αὐτοί ἀποτέλεσαν τά θεμέλια τῆς μοναχικῆς ζωῆς στήν Ἀνατολική Ἐκκλησία.

Ἀπό τόν Πόντο καταγόταν ὁ νομοθέτης καί ἀναμορφωτής τῆς μοναστικῆς πολιτείας στό Ἅγιο Ὄροςὁ Τραπεζούντιος Ἅγιος Ἀθανάσιος, ὁ ἱδρυτής τῆς Μεγίστης Λαύρας, ὁ λεγόμενος Ἀθωνίτης καί ὁ ἅγιος Νίκων ὁ Μετανοεῖτε, ὁ ὁποῖος ἐπανέφερε στόν χριστιανισμό πλῆθος Κρητῶν, πού ἀναγκάσθηκαν νά ἀλλαξοπιστήσουν. Ὁ Ἅγιος αὐτός εἶναι ὁ πολιοῦχος τῆς Σπάρτης.

Στά χρόνια τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου ἱδρύθηκε ἐν τῇ ποντικῇ διοικήσει ἡ ἐπισκοπή Τραπεζοῦντος, ἡ ὁποία ἀργότερα προβιβάσθηκε σέ Μητρόπολη μέ 15 Ἐπισκοπές.

Στήν Α΄Οἰκουμενική Σύνοδο τῆς Νικαίας τό 325 ὁ Πόντος ἀντιπροσωπευέται ἀπό τόν ἐπίσκοπο Τραπεζοῦντος Δόμνο καί ἄλλους πέντε ἐπισκόπους Ἀμασείας, Κομάνων, Ζήλων, Νεοκαισαρείας καί Πυτιοῦντος. Τό 680 ἐπί Κωνσταντίνου Δ΄τοῦ Πωγωνάτου, σέ Σύνοδο τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀναφέρεται ὅτι προεδρεύει ὁ ἐπίσκοπος Τραπεζοῦντος Θεόδωρος. Τῆς ἴδιας πόλης ὁ Χριστοφόρος προεδρεύει στήν Ζ΄Οἰκουμενική Σύνοδο τό 787 ἐναντίον τῶν εἰκονομάχων, πού ἀναστύλωσε τίς εἰκόνες. Ὁ Τραπεζοῦντος Νήφων προεδρεύει τό 1351 σέ Σύνοδο, πού καταδικάζει τούς ὁπαδούς τοῦ Βαρλαάμ. Ὁ Θεοδόσιος μέ τόν τίτλο Ὑπέρτιμος καί ἔξαρχος πάσης Λαζικῆς προεδρεύει στή Σύνοδο τοῦ 1370. Ἀκολουθοῦν ἄλλοι δύο Τραπεζούντιοι πού διακρίθηκαν. Ὁ Ἱλαρίων προεδρεύει στή Σύνοδο τῆς Κωνσταντινουπόλεως τό 1394 καί ὁ Ἀκρόθεος προεδρεύει στίς Συνόδους Φερράρας καί Φλωρεντίας 1438-1439, πού ἐπεχείρησαν τήν ψευδοένωση μέ τούς Παπικούς.

Ἀλλά καί πολλοί ἄλλοι Μητροπολίτες ἀφιέρωσαν τήν ζωή τους στό θησκευτικό-ἱεραποστολικό ἔργο. Πολλοί πάλι διακρίθηκαν σέ εἰρηνικούς καί πολεμικούς ἀγῶνες.

Ὅλα τά παραπάνω δείχνουν, ὅτι οἱ Μητροπολῖτες τοῦ Πόντου καί ἰδιαιτέρως τῆς Τραπεζοῦντος καί τῆς Νεοκαισαρείας ἔπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στά ζητήματα τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας καί τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας.

Οἱ χριστιανοί τοῦ Πόντου μέ ὑπερηφάνεια ἐκαυχῶντο πάντοτε, ὅτι δέν δέχθηκαν καμιά ἄλλη πίστη, παρά μόνον αὐτά πού παρέδωσαν ὁ ἅγιος Ἀπόστολος Ἀνδρέας, ὁ μέγας Μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Εὐγένιος καί οἱ Ἅγιοι Πατέρες τῶν ἑπτά Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Ταῦτα ἡμεῖς φρονοῦμεν καί δοξάζομεν ὀρθῶς.

Ὀνομαστά ἦταν τά Μοναστήρια τοῦ Πόντου τῶν ὁποίων οἱ μοναχοί ἔπαιξαν σπουδαῖο ρόλο στήν διάδωση, ἑδραίωση, καί σωτηρία τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἐπί Μεγάλου Θεοδοσίου χτίσθηκε τό Μοναστήρι τῆς Παναγίας Σουμελᾶ, τό 386. Νωρίτερα τό 270 χτίζεται ἡ Ἱερά Μονή Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Βαζελῶνος  καί ἀρκετά ἀργότερα τό 752 ὁ Ἅγιος Γεώργιος Περιστερεώτας μέ 187 κελλιά καί  μέ 7.000 τόμους στήν σπουδαία του βιβλιοθήκη.

Σημαντικά ἦταν καί τά Μοναστήρια τῆς περιοχῆς Χαλδίας (Ἀργυρούπολης), ὅπως τοῦ ἁγίου Γεωργίου Χαλιναρᾶ, Παναγίας Γουμερᾶ καί τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Χουτουρᾶ, τό ὁποῖο χτίστηκε τόν 14ο αἰώνα ἀπό τόν Ἀλέξιο τόν Γ΄τόν Κομνηνό πολύ κοντά στό χωριό τῆς μητέρας μου. Μετά τήν Μικρασιατική καταστροφή καί τήν ἀνταλλαγή τῶν πληθυσμῶν, ἀπό τό Μοναστήρι αὐτό ἦρθαν στό χωριό μου τέσσερις Πατέρες. Ὁ ἱερομόναχος Ἀμβρόσιος καί οἱ Μοναχοί Λαυρέντιος, Χρύσανθος καί Στέφανος. Τόν τελευταῖο τόν πρόλαβα κι᾿ ἐγώ. Ἤμουν παιδί τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου ὅταν μ᾿

ἔστελνε ἡ γιαγιά μου νά τοῦ πάω φαγητό.

Ἀπό τόν 11ο αἰώνα ἐμφανίζονται οἱ Σελτζοῦκοι καί οἱ Τουρκομάνοι. Πολλές περιοχές τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας ἔπεσαν στά χέρια τους. Σφοδρή ἀντίσταση συνάντησαν στόν Πόντο καί ἰδιαίτερα στό θέμα τῆς Χαλδίας μέ τήν ὀνομαστή οἰκογένεια τῶν Γαβράδων. Τό 1075 ὁ πρῶτος σπουδαῖος Γαβρᾶς, ὁ δούκας Θεόδωρος ὀργάνωσε ἀντίσταση καί τούς ἔδιωξε. (Γαβρᾶς σημαίνει ἄνθρωπο δυνατό, ἥρωα, παλικάρι). Ἀργότερα ὅμως συνελήφθη καί ἐκτελέσθηκε ἀπό τόν Ἐμίρη τῶν Τουρκομάνων Ἀλί, γιατί δέν δέχθηκε νά ἀρνηθεῖ τόν Χριστό καί νά ἀσπασθεῖ τό Ἰσλάμ.

Στήν μακραίωνη περίοδο τῆς δουλείας ἕνας μεγάλος ἀριθμός χριστιανῶν δέν μπόρεσε νά ἀντισταθεῖ στό καρκίνωμα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ. Ἀπό τό 1650 καί μετά συναντοῦμε Κρυπτοχριστιανούς ἐξ αἰτίας τῶν τερεμπέηδων, δηλαδή τοπικῶν ἀρχόντων, ἐπάρχων, οἱ ὁποῖοι σέ πολλές περιπτώσεις ἔδειξαν ὑπέρμετρο φανατισμό, πού ἐκφράσθηκε μέ τήν σκληρή καταπίεση τῶν Χριστιανῶν καί τόν ἐξαναγκασμό τους νά ἐξισλαμισθοῦν. Οἱ πρῶτοι ἐξισλαμισμοί ἑλληνικῶν πληθυσμῶν τοῦ Πόντου σημειώνονται στήν περιοχή τοῦ Ὄφεως. Ἀκολουθοῦν οἱ περιοχές Σουρμένων, Ἀργυρούπολης, Τόνιας καί ἄλλες. Οἱ Κρυπτοχριστιανοί ἤ Κλωστοί ἀναγκάσθηκαν δημόσια νά παρουσιάζωνται μέ τήν ἀμφίεση μουσουλμάνων. Μέ ἄλλα λόγια ἐξωτερικά μόνο δέχθηκαν τόν ἰσλαμισμό. Ὅμως στά βάθη τῆς ψυχῆς τους διατηροῦσαν τήν χριστιανική πίστη καί, ὅπου οἱ συνθῆκες τό ἐπέτρεπαν, καί τήν ἑλληνική γλώσσα. Στά κρυφά εἶχαν τούς Ἱερεῖς τους. Σέ ὑπόγειους χώρους, κυρίως κάτω ἀπό ἀχυρῶνες ἤ κάτω ἀπό τά σπίτια τους εἶχαν Ἐκκλησίες, ὅπου τελοῦσαν τίς Λειτουργίες τους καί ὅλα τά Μυστήρια τῆς Χριστιανικῆς Πίστης. Μέ διάφορα προσχήματα ἀπέφευγαν τά συνοικέσια μέ μουσουλμάνους καί ἔτσι οἱ γάμοι γινόντουσαν μόνο μεταξύ τῶν χριστιανῶν. Τά μεγάλα Μοναστήρια τοῦ Πόντου ἐξαιρετικά ὑποστήριζαν καί βοηθοῦσαν τούς Νεομάρτυρες καί τούς Κρυπτοχριστιανούς. Χάρις στήν διπλοματία τους ἔσωσαν πολλές φορές τούς καταδιωκόμενους χριστιανούς.

Τό 1857 καταγράφηκαν 30.000 κρυφοί χριστιανοί, ἐνῷ ὁλόκληρα χωριά τό ἕνα μετά τό ἄλλο ἀποκάλυπταν τό μυστικό τους. Τό 1914 ἔκθεση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί τοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν τῆς Ἑλλάδος ἐπισήμως τούς ἀνέβαζε σέ 43.000. Ὁ ἀριθμός τους ὅμως ἦταν πολύ μεγαλύτερος, γιατί πολλοί φοβόντουσαν νά ἐδηλωθοῦν. Κάποιοι πού τό ἐπεχείρησαν παλαιότερα, τήν ἔπαθαν.

Τό ἔτος 1998 ἔγινε προσκυνηματική ἐκδρομή τῆς Ἱερᾶς Κοινότητος Ἁγίου Ὄρους στήν Κωνσταντινούπολη, Καππαδοκία καί Πόντο. Κάποιος Μοναχός ὀνόματι Χρυσόστομος μεταξύ τῶν ἄλλων κετέγραψε καί τά ἑξῆς: Στήν περιοχή αὐτή (Γαλίενας) γνώρισα δύο κρυπτοχριστιανόπουλα, τόν Μουσταφᾶ καί τόν Χουσεΐν. Σέ μιά στιγμή τούς ἔχασα. Εἶχαν πάει νά φέρουν καί τόν φίλο τους Τζαχήτ. Στόν ξεναγό μας εἶπαν: Ἐάν ἐπικρατήσει ἐλευθερία, μόνο δύο παπάδες νά ἔλθουν, μέσα σέ λίγους μῆνες θά βαπτισθοῦμε πάνω ἀπό 300 χιλιάδες.  Ἀπό  δέ Παναγία Σουμελᾶ προσπάθησε νά νά πάρει κάποιο πετραδάκι ἀπό τόν ἐρειπωμένο Ναό, σάν ἐνθύμιο καί εὐλογία. Ἐνόμισε ὅτι κανείς δέν τόν βλέπει. Ξαφνικά ὅμως ἔνοιωσε μία ἐνόχληση στήν πλάτη του. Πῆγε νά γυρίσει, νά δεῖ τί συμβαίνει καί ... πάγωσε. Ἕνας τοῦρκος ἀστυνομικός εἶχε τήν κάνη τοῦ ὅπλου του στήν μέση του. Αὐτοστιγμή κατέβασε τό ὅπλο ... χαμογέλασε καί τοῦ εἶπε, Παπᾶς; Παπᾶς; Ἐγώ δέν εἶμαι ὁ ἀστυνομικός Ἐρόλ, ὅπως μέ ξέρουν καί φαίνομαι, ἀλλά ὁ χριστιανός Ἀθανάσιος καί περιμένω ὅπως καί τόσοι ἀδελφοί τήν ὥρα τῆς ἐλευθερίας. Δέν θά συνεχίσω μέ ἄλλα παραδείγματα, γιά νά μή σᾶς κουράσω ἐπί πλέον. Εἶναι πολλά τά βιβλία πού ἀναφέρουν πλῆθος περιπτώσεων κρυπτοχριστιανῶν.

Ὁ μακαριστός ἡγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους π. Γαβριήλ ἔγραφε σ᾿ ἕνα βιβλίο: Ὅταν δέν μποροῦσαν οἱ Ἱερεῖς νά πᾶνε στά μέρη τοῦ Πόντου, πήγαιναν οἱ Κρυπτοχριστιανοί στήν Κωνσταντινούπολη, γιά νά ἐκτελέσουν τά θρησκευτικά τους καθήκοντα. Σέ μιά τέτοια περίπτωση, πῆγε ὁ π. Γαβριήλ. Συναντήθηκαν κρυφά στόν γυναικωνίτη κάποιας ἐκκλησίας. Ἔκανε θ. Λειτουργία, κοινώνησα, στεφάνωσε τά ἀνύπαντρα ζευγάρια καί τούς βάπτισε τά ἀβάπτιστα παιδιά. Μεγάλη Τετάρτη βράδυ τούς ἔκανε τήν ἀνάσταη καί ἔψαλαν ὅλοι μαζί τό Χριστός Ἀνέστη. Στό τέλος τούς εἶπε. Αὔριο τό πρωΐ φεύγω καί δέν ξέρω, ἄν ποτέ ἄλλοτε θά ἔρθω ἤ ἄν θά βρῆτε ἄλλον Ἱερέα. Πεῖτε μου τί ἄλλο θέλετα νά σᾶς κάνω. Κι᾿ ἐκεῖνοι τοῦ ἔφεραν ἕνα σακκί μέ χῶμα. Διάβασε, πάτερ, στό χῶμα αὐτό τήν νεκρώσιμη ἀκολουθία, ὥστε πεθαίνει νά τοῦ ρίχνουμε λίγο διαβασμένο χῶμα!!

Μιλοῦσα κάποτε στά Γραφεῖα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως μέ κάποιον ἀπό γειτονικό χωριό, πού τώρα μένει στήν Ἀθήνα. Τοῦ ἐξέφρασα τήν σφοδρή ἐπιθυμία καί εὐχή νά μέ ἀξιώσει ὁ Θεός νά πάω στά μέρη τοῦ Πόντου, μέχρι τήν Παναγία Σουμελᾶ. Μοῦ εἶπε, ἄν πᾶς νά μοῦ τό πεῖς. Θά σοῦ στείλω κάποιον δικό μας, πού σέ πάει στό σπίτι του καί θά σοῦ δείξει κάτω στό ὑπόγειο ὁλόκληρη Ἐκκλησία. Καί τέτοιες περιπτώσεις ἀκόμη καί σήμερα εἶναι πάρα  πολλές.

Στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα δέν ὑπῆρχε ποντιακό χωριό χωρίς δικό του Σχολεῖο καί Ἐκκλησία. Βέβαια τό Φροντιστήριο τῆς Τραπεζοῦντας ἦταν ἡ κορυφή, μοναδικό στό εἶδος του καί ἀνεπανάλειπτο. Τό ἵδρυσε ὁ μεγάλος Τραπεζούντιος διδάσκαλος τοῦ Γένους Σεβαστός Κυμινήτης τό 1682 καί, παρά τίς ἀντίξοες συνθῆκες, λειτούργησε μέχρι τό 1922. Ἔπαιξε σημαντικό ρόλο στήν πνευματική καί ἠθική ἀνάπλαση τῶν Ἑλληνοποντίων καί στήν ἀνάπτυξη τῆς ἐθνικῆς τους συνείδησης. Τό Φροντιστήριο στεγάσθηκε σέ μετόχι Μονῆς, ἐνῷ οἱ δάσκαλοι συχνά ἦσαν ἱερωμένοι. Σ᾿ αὐτό τό σπουδαιότατο ἐκπαιδευτικό ἵδρυμα σπούδασε καί ὁ πατέρας μου, τοῦ ὁποίου φυλάγω ἀκόμη τά ἐνδεικτικά.

 Σύμφωνα μέ κάποια στατιστική, τήν λεγόμενη τοῦ Παναρέτου, τό 1913 στίς ἐπαρχίες τῶν ἕξι Μητροπόλεων τοῦ Πόντου κατοικοῦσαν 697.000 Ἕλληνες. Σύμφωνα μέ τόν Γεώργιο Λαμψίδη λειτουργοῦσαν 1.890 Ἐκκλησίες, 22 Μοναστήρια, 1.647 Παρεκκλήσια καί 1.401 Σχολεῖα μέ 85.890 μαθητές.

Τώρα στό τέλος δέν θά μποροῦσα νά μή ἀναφέρω δύο μεγάλες μορφές, πού κόσμησαν τίς Μητροπόλεις τοῦ Πόντου. Ὁ ἕνας εἶναι ὁ Τραπεζοῦντος Χρύσανθος καί μετέπειτα Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος, ὁ ὁποῖος ἀρνήθηκε νά ὀρκίσει τήν κατοχική κυβέρνηση τῶν Γερμανῶν μέ τά λόγια, δέν δίνω τήν εὐλογία τῆς Ἐκκλησίας στούς ἐχθρούς τῆς Πατρίδας μου. Ὁ ἄλλος εἶναι ὁ Γερμανός Καραβαγγέλης, Μητροπολίτης Ἀμασίας, μέ πλούσιο ἐθνικό, φιλανθρωπικό καί ἐκπαιδευτικό ἔργο.

Ἀγαπητοί μου,

Ἡ καθαρή ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὁ Χριστιανισμός ἔσωσε τόν Ἑλληνισμό στόν Πόντο. Ἔτσι κράτησαν τήν γλώσσα καί τίς παραδόσεις τους, τήν ἐθνική τους συνείδηση, ἀφοῦ τά Εὐαγγέλια γράφτηκαν στήν ἑλληνική. Ἡ Ἐκκλησία ἦταν ὁ προστάτης τῶν Ἑλλήνων τοῦ Πόντου, ἀφοῦ κάθε Μητροπολίτης ἤ Ἐπίσκοπος ἤ ἀκόμη Ἀρχιερατικός Ἐπίτροπος ἐπενέβαινε γιά νά σώσει τούς Ἕλληνες ἀπό τήν μανία τῶν Τούρκων. Γι᾿ αὐτό οἱ Ἕλληνες τοῦ Πόντου εἶχαν πολύ στενές σχέσεις μέ τήν πίστη τοῦ Χριστοῦ, τήν Ἐκκλησία καί τίς ἀκολουθίες της. Σέ κάποιο χωριό πού ζοῦσαν 300 οἰκογένειες χριστιανῶν ἀνάμεσα σέ Τοῦρκους. Ἄν κάποιος ἔκαμνε μία περιοδία μέσα στό χωριό θά διαπίστωνς ὅτι κάθε βράδυ στίς 12 ἀκριβῶς τά μεσάνυχτα ἄναβαν τά φῶτα ὅλων τῶν σπιτιῶν. Γιατί ἄραγε; Γιατί σηκωνόντουσαν ὅλοι ἀπό τόν ὕπνο, μικροί -μεγάλοι καί διάβαζαν τό μεσονυκτικό. Σήμερα οἱ πιό πολλοί ἀπόγονοι αὐτῶν, ἀλλά καί πολλῶν ἄλλων Ἑλλήνων Χριστιανῶν οὔτε κἄν γνωρίζουν, ὅτι ὑπάρχει αὐτή ἡ ἀκολουθία, αὐτή ἡ προσευχή στό τυπικό τῆς Ἐκκλησίας. Καί μάλιστα κανείς ποτέ του δέν διάβασε τήν ἀκολουθία αὐτή οὔτε μία φορά στή ζωή του.

Ὅταν δέ ξεριζώθηκαν ἀπό τίς προγονικές τους ἑστίες δέν ἔφεραν στήν Ἑλλάδα τά χρήματά τους, τίς περιουσίες τους, ἀλλά κάτι ἀκόμη πολυτιμότερο. Ἦρθαν μέ τήν ψυχή στό στόμα μεταφέροντες τά Ἱερά καί τά Ὅσια τῆς Πίστεως μας. Αὐτό τό γερό δέσιμο, τό σφιχταγκάλιασμα τῶν Ποντίων μέ τήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ πρέπει νά συνεχίσουμε καί σήμερα.

Τέλος γνωρίζουμε ἀπό τήν ἱστορία, ἀκόμη ἀπό τό Δημοτικό, ὅτι οἱ Σπαρτιᾶτες στίς ἑορτές τους σχημάτιζαν τρεῖς χωρούς. Οἱ γέροντες ἔλεγαν, κάποτε εἴμασταν ἐμεῖς γενναῖα παλικάρια.  Οἱ ἄνδρες ἔλεγαν, τώρα εἴμαστε ἐμεῖς, καί ἄν θέλεις ἔλα νά μᾶς δοκιμάσεις. Τά παιδιά πάλι εἶχαν τόν δικό τους χορό καί ἔλεγαν, ἐμεῖς θά γίνουμε πολύ καλύτεροί σας. Ἐμεῖς δέν μποροῦμε νά φτάσουμε τούς προγόνους μας στήν πίστη, στήν ἀρετή. Δέν μποροῦμε νά τούς φτάσουμε στήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Δέν μποροῦμε νά γίνουμε σάν κι᾿ αὐτούς. Τοὐλάχιστον ἄς προσπαθήσουμε νά τούς πλησιάσουμε...